مسجد امام سمنان معروف به مسجد سلطانی در مرکز شهر سمنان و در خیابان امام خمینی شهر واقع شده است. این مسجد از زیباترین و باشکوهترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی سمنان است که از آن برای مصلای نماز جمعه نیز استفاده میشود. مسجد امام سمنان از لحاظ معماری در زمره مساجد چهارایوانی محسوب میشود. این مسجد از آثار تاریخی ساخته شده در دوره فتحعلیشاه قاجار است. معماری و طراحی مسجد توسط حاج سید حسن حسنی و استادی صفرعلی معمار صورت گرفته است و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری به پایان رسید. طبق گفته اهالی سمنان، حاکم وقت سمنان در دوره فتحعلی شاه قاجار، ذوالفقار خان بود که مالیات اضافی از مردم دریافت کرد و اهالی سمنان شکایت وی را نزد شاه بردند و فتحعلیشاه دستور توقیف اموال ذوالفقار خان را صادر کرد و اموال وی بهطور کامل مصادره شد. سپس فتحعلی شاه، دستور ساخت مسجد با اموال مصادره شده حاکم سمنان و با مبلغی از پول شخصی خود داد. به این شکل مسجد سلطانی سمنان ساخته شد.
مشخصات مسجد امام
مسجد امام سمنان در زمره مساجد چهارایوانی است. این مسجد چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی دارد که سردرهای شمالی آن با مقرنسهای زیبا تزیین شدهاند. در شمال غربی به دالانی باز میشود که در انتهای آن تکیه پهنه است. درهای شمال، جنوب و شرق دالان و دهلیز هستند. بالای درهای شمالی و شرقی تزیینات مقرنسکاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغلهای کاشیکاری شده دیده میشود.
در هشتیهای شمالی، جنوبی و شرقی طاقهای آجری گنبددار با طاقنماهای متعدد با لچکی کاشیکاری شده وجود دارد. ایوان غربی ارتفاعی در حدود ۱۹٫۵ متر، مفصلتر و زیباتر از ایوانهای دیگر ساخته شده و کاشیکاری و کتیبههای زیبایی دارد. در پشت ایوان غربی، مقصوره زیبا به ارتفاع ۲۱ متر قرار دارد. در بالای این مقصوره، گلدستهای وجود دارد که شامل گنبد کوچکی با پوشش کاشی فیروزهای و ساقه هشت ضلعی بلند است. در طرفین این ایوان دو منار بنا شده که تا نزدیک بالای ایوان رسیده، ولی ناتمام مانده است. ایوان شرقی مسجد به ارتفاع ۱۸٫۵ متر دارای شکوه کمنظیری است. بر بالای این ایوان، گلدستهای زیبا بهصورت طرح شش ضلعی با پوشش هرمی شکل و نرده مشبک و چوبین جالبی خونمایی میکند. صحن وسیع مسجد، مربع و به طول ۶۲ قدم است. در طرفین ایوانها و چهارگوشه صحن، چهار مهتابی بزرگ با اتاقها و حجرههایی چند، و در زیر آنها شبستانهایی با پنجرههای مشبک آجری لعابدار ساخته شده است.
کتیبه دور ایوان غربی سوره مبارکه لااقسم است و در آخر آن چنین نوشته شده است (کتیبه العبد محمد حسین الاصفهانی) و به خط نستعلیق در این ایوان نگاشتهاند: (کاشی تراشی این مسجد عمل استاد علی اکبر خلف استاد غلامعلی کاشیپز ) بالای مقصوره ایوان غربی گنبدی است و روبروی آن در بالای ایوان شرقی، گلدسته مسجد خود نمایی میکند. در دو طرف ایوان غربی پایه دو منار بنا شده که تا از نزدیک ایوان رسیده ولی آن را ناتمام گذراندهاند. کتیبههای داخلی ایوانها به خط ثلث در متن لاجوردی است و آیاتی از قرآن کریم را دربر میگیرند. مسجد امام سمنان در سال ۱۳۱۵ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۲۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مسجد امام سمنان در گذرگاهی ساخته شده که علاوه بر زمان خود در حال حاضر نیز به همه فضاهای عمومی شهر متصل است.مأذنه چوبی بالای ایوان شرقی مسجد امام قرار دارد. این مسجد محل تجمع فعالیتهای اجتماعی بوده است. موذنان از مأذنه چوبی مسجد که بالای ایوان شرقی است، بانک اذان را به گوش مردم میرساندهاند. این مسجد محل تجمع فعالیتهای اجتماعی نیز بوده است. در پشت ایوان اصلی گنبدخانه، مقصوره، محراب و منبر سنگی قرار گرفته است. معماری مسجد به گونهای است که در گذر زمان در اثر حوادث طبیعی آسیبی به آن وارد نشده است. به گفته کارشناسان معماری، طاقهای ایرانی که در مسجد امام (سلطان) به کار رفته بهعنوان یکی از پوششهای مستحکم دنیا شناخته میشوند. مسجد امام نمونهای منحصر به فرد از هنرهای اصیل ایرانی است. مسجد امام یکی از پنج مسجد سلطانی در ایران است. این مسجد وقف نامهای نیز دارد که نشاندهنده ادبیات عصر قاجار نیز محسوب میشود.
در وقفنامه مسجد امام سمنان، اذعان شده است با توجه به اینکه کلیه این املاک و اموال در تصرف دیوانیان بود و کسی نیز مدعی مالکیت نبود، احتمال غصب مسجد داده میشد. بعضی میگفتند که چنین شنیدهاند که مسجد با اموال شیخ علاءالدوله ساخته شده و وی آن را وقف کرده است. با این حال، کیفیت وقف و مصارف و آنکه وقف عام یا خاص است، مشخص نبوده و مال شیخ بودن نیز به با سند ثابت نشده بود و وارث شیخ هم مشخص و معلوم نبوده و مالک دیگری که مدعی مالکیت آنها باشد، نیز وجود نداشت و تماما در تصرف دیوانیان بوده است.
لذا متولی مذبور از جهت احتیاط، اراضی مذکور را بعد از گرفتن از شاهنشاه، باذن مجتهد جامعالشرایط از آن خود دانسته و به جهت احتیاط از چند مجتهد از طریق مبایعه و مصالحه با شرایط آنها مسجد را به نام خود منتقل کرده است. وی بخشی از پول مسجد را تسلیم کرده تا آنکه در حلال بودن آن هیچ شبههای نباشد. در بخش دیگری از این وقفنامه که روایتگر نثر آن روزگار است، آمده است:
«درآمد موقوفات را صرف تعزیه گلگون کفن صحرای کربلا حضرت سیدالشهدا (ع) در دهه عاشورا در همان مکان مسجد با امکان و در صورت عدم امکان در هر وقت و هر مکان که امکان داشته باشد، نماید و باقی منافع را صرف تعمیر و روشنایی و برفاندازی و اندود و فرش و سایر ضروریات چون مواجب خدام، وعاظ، پیشنماز و مشرف و روضهخوان و مؤذن و مدرس و طلاب که در همان مسجد سکنی دارند و تعمیرات مدرسه که ذکر شد، نماید».
بدین مفهوم که ۱۰ درصد عواید مسجد حق متولی و ۱۰ درصد برای تعزیه سیدالشهدا اختصاص یابد و بقیه درآمد مسجد به مصارف خود مسجد طبق وقف نامه برسد.
همچنین در این سند تاریخی اضافه شده است: «متولی در هر جایگاهی که باشد در زیاد و کم کردن خدام و عزل و نصب آنها مختار است و اگر چیزی از منافع اضافه بیاید، متولی چیزی که نفعی داشته باشد، دریافت و وقف کند بر مسجد با شرایطی که ذکر شد و چنانچه ممکن نبود متولی مختار است آن منافع زاید را صرف خیرات و معبرات و زوار قبور ائمه نماید».
این مسجد زیبا میتواند نماد معماری در دوره قاجار در سمنان محسوب شود. شکوه معماری اسلامی در عصر معاصر در این مسجد زیبا به چشم میخورد که از اهمیت بسیاری برخوردار است. اگر سری به سمنان زدید، حتما از این اثر تاریخی و معماری ایران عصر قجر دیدن کنید و شکوه معماری ایرانی-اسلامی را در این مسجد از نزدیک مشاهده کنید.